Булчут Бүөкэ оҕонньор Оччугуй Ботуобуйа Иирэлээҕигэр балыктыы сылдьан күн уотугар кустуктана оонньуур дьэҥкир тааһы булар, уонна олохтоох Кокорев атыыһыт түүлээҕин ыла кэлбитигэр үс муунта табахха тааһын атыылыыр. Атыыһыт Иркутскай куоракка Гершфельд ювелирнай маҕаһыыныгар тиийэр. Маҕаһыын хаһаайына, бу 45 караттаах дьиҥнээх алмаз буоларын этэн туран, быйыл сайын Парижка Аан дойду быыстапката буолуохтаах, онно күндү таастар эмиэ туруохтаахтар диэн туран, бу тааскын Париж куоракка ыытыахха диэн сүбэлиир. Ити курдук Бүөкэ оҕонньор булбут “кустуктаах тааһа” Аан дойдутааҕы быыстапка минералогическай секциятыгар көрдөрүүгэ туруоруллан дьон болҕомтотун тардар. “Россия. Сибирь. Лена өрүстээҕи Ньүүйэ сэлиэнньэтэ, Кокорев Василий Васильевич” диэн суруктаах таас манна минералогическай комиссия састаабыгар киирэн үлэлии сылдьар нуучча учуонайа Владимир Владимирович Великанов болҕомтотун тардар. Аан дойдуга биллэринэн алмаз Африкаҕа, Индияҕа уонна Бразилияҕа эрэ баар. Онтон кини бу бөдөҥ кристал хайдах көстүбүтүн, туох төрүттээҕин хантан силистээҕин – мутуктааҕын билиэн баҕарар. Бастатан туран, академик В. Великанов биһиги Сибиирбит щита Сир атын щиттарыттан туох уратылааҕын быһаарар санааттан, 1910 сыллаахха Верхоленскай куоракка кэлэн, онтон Жигалово диэн дэриэбинэҕэ оҥочонон устан өрүс хас биирдии тоҕойдоругар тохтоон, онно кытыллар дьапталҕаларын сиһилии үөрэтэн көрөн баран, бу сир хайалара меловай эпохаҕа үөскээбит хайалар, үгүстэрэ вулканическай төрүттээхтэр эбит диэн быһаарбыта. Уонна бу Сибирь төрүт щитын кытыыта буолуохтаах диэн быһаарбыта.
Оччотугар, Кокорев атыыһыт ыыппыт алмааһа аны Сибиир щитыттан алмаас көстөр суолун ыйан биэрэр таас буолаарай?
Аҕа дойду сэриитэ бүппүтүн эрэ кэннэ, 1948 сыллаахха Алын Тунгускаҕа, урут ким да билбэтэх геологтара кэлэн “Амакинскай экспедиция” диэн ааттанан, үлэлээн барбыттар. Манна тэһитэ түһэн өрүс кумаҕын хаһаллар, таастаах кумаҕы да сууйан көрөллөр да, туох да туһа суох. Бу алмаас ханыыта баар буолуохтаах диэн Григорий Харлампьевич Фанин экспедицията эмиэ уһун сайыны быһа кумаҕы, тааһы сүргүйбүттэрэ эрээри, булумньулара диэн – икки – үс кыырпах таас. Федул Николаевич Белкин партиятын ситиһиитэ эмиэ дуона суох. Маалыкай сэлиэнньэтин аннынааҕы кумахтан биир обургу алмааһы булаллар.
Ити курдук хас сайын аайы тус – туспа этэрээттэр кэлэн алмааһы көрдүүллэр этэ да көдьүүһэ суох этэ. Онон бу сытар кристаллар кинилэри көрдөөһүҥҥэ тахсар үп, үлэ ороскуотун хайдах да саппаттар этэ. Кинилэр суолталара диэн арай Бүлүү өрүһүн Марха салаатыгар алмаас баарын кэрэһилииллэрэ. Ити өттүнэн улахан ситиһиилэннэхпит эрээри, биһиги сүрүн сорукпутунан ыһылла сытар алмааһы булан хомуйуунан муҥурдаммакка, алмаас чопчу үөскээн сытар сирин булуу. Ол сирэ ханната биллибэт. Онон биһиги сүрүн сорукпутунан буолуохтаах: алмаас үөскээбит кимберлитовай туруубканы булуу диэн. Г.Х. Фанин алмаас кырыылара элэйбиттэриттэн көрөн кинилэр көстүбүт сирдэриттэн алмаас үөскээбит сирэ төһө ыраах буолуохтааҕын билиэххэ сөп диирин быйыл улахан суолталааҕынан ааҕан туран, ол хайысхаҕа чичийии үлэтин кэҥэтэри эмиэ болҕомтоҕо ылаллар. Ол эрээри, кыахтаныахха, алмааһы көрдүүр технологическай ньымалар ситэ – хото сайдыахтарыгар диэри геология министерствотыгар да, миниистирдэр сэбиэттэригэр да Бүлүүгэ алмааһы көрдүүр экспедицияны тохтотуохтарын баҕараллар эбит. Ити аата Владимир Иванович үйэ аҥарын тухары санаа эрэлэ оҥосто сылдьыбыт дьыалата хааларыгар тиийэр.
Олохтоох дьону экспедиция үлэтигэр сыһыарыы туһунан саҥа ыйыыга олоҕуран, Бүөкэ оҕонньор сиэнэ Өлөксөөс экспедицияҕа үлэһитинэн киирэр.
Великанов академик аны үксүн кимберлитовай туруупкалары булар ньымалары үөрэтэр. Атын дойдулартан кэлбит фотоснимоктары кытта Якутскайтан кэлбит аэрофотосснимоктары тэҥнии тутан үөрэтэр. Кини Марха өрүс кумаҕыттан уонна Ботуобуйа кумаҕыттан алмаас кыырпахтарын көрөн баран, онно ханна эрэ чугас кимберлитовай туруупка баар буолуохтаах диэн бэйэтин сабаҕалааһынын этэр. Карталары сиһилии үөрэтэн баран, академик Далдын үрэх биир учаастагыгар Е-12 квадратка туох эрэ төгүрүк баарын бэлиэтии көрөр.

1954 сыллаах сайын. Амакинскай экспедицияҕа былааннаммыт сайыҥҥы сезон үлэтигэр геологтар Мархаҕа сылдьаллар. Манна от ыйыгар саҥа үөрэхтэрин бүтэрбит үс инженердар ананан кэлэллэр. Владимир Сомов Улахан, онтон Торохов Оччугуй Ботуобуйа партияларыгар ананан бараллар. Онтон кимберлиты көрдөөһүҥҥэ иккис перспективнэй дэнэр Марха өрүскэ уонна кини салааларыгар үлэҕэ Лариса Сорокина ананар.
Лариса Александровна этэрээтэ Мархаҕа үлэлии сылдьан пироптардаах сирдэргэ түбэһэллэр эрээри, кинилэр онон – манан эрэ көстөллөр. Кинилэри батыһан кимберлитка тиийэр кыах суох. Онтон аны Ботуобуйаны хаһан көрбүттэрэ, эмиэ икки биэрэстэ курдук хаспыттарын кэннэ, пироптара сүтэн хаалаллар.
Күһүн кэлэн иһэр. Халлаан хараҥаран, түүн сардырҕастар түһэр буолаллар. Биир оннук киэһэҕэ Лариса Александровна күлүмнүүр чаҕылҕан сырдыгар чугас вулкан төбөтүгэр майгылыыр үрдэли бэлиэтии көрөр, уонна сарсын ити үрдэли хаһан көрөргө быһаарынар. Сарсыарда эрдэ туран аһыы түһээт, этэрээтигэр сирдьитинэн сылдьар көнө майгылаах, улгум үлэһитин Александр Васильевы ыҥыран ылан били бэҕэһээ бэлиэтии көрбүт үрдэллэригэр тиийэллэр. Этэрээт салачааччыта ыйан биэрбит сиринэн уол хаһан барар. Бу хара маҥнайгыттан дэлэй пироптаах сир буолан биэрэр. Хаспыт сирдэрин кэҥэтэн истэхтэрин аайы сир боруодатын өҥө уларыйан барбыта. Хараҥатыҥы күөх буолбута. Кимберлит! Саарбаҕалаабыт санааларыгар булбут боруодаларын экспедиция лабораториятыгар туттарбыттара. Далдынтан кэлбит боруодалар туох да саарбаҕалааһына суох кимберлит диэн буолбута. Үөрүү! Эҕэрдэлэһии. Москваҕа Владимир Ивановичка уонна геология министерствотыгар телеграммалар барбыттара.
Ыкса күһүн. Далдыҥҥа кимберлит көстүбүт сиригэр Лариса Александровна этэрээтэ туруупканы тулалыы ханааба хаһа сылдьаллар. Онтон көрөн туруупка иэнэ быһаарыллыахтааҕа. Аны экспедицияттан бу көстүбүт туруупка анал ааттаах буолуохтааҕа ирдэнэр диэн буолбутугар, өр буолбакка бары кимберлитовай туруупканы “Зарница” диэн ааттыырга биир санааҕа кэлбиттэрэ. Лариса Александровна сүбэтинэн Александр Васильев бу күннэргэ Карпинскай куоракка эксковаторщиктар курстарыгар үөрэнэ барар буолла.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова