Ыраах Амычааҥҥа: сэһэн
Обложка

Ыраах Амычааҥҥа: сэһэн

Якутскай

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота

1983

100 с.

Краткое содержание

“Ыраах Амычааҥҥа” диэн сэһэҥҥэ 1948 сыллааҕы хоту дойду олоҕо көстөр. Амычаан – өрүс кытылыгар турар сүүсчэкэ дьиэлээх бөһүөлэк. Бөһүөлэк кэтэҕиттэн киэҥ нэлэмэн туундара саҕаланар.
Бу ыраах хоту дойдуга Чепаловтар дьиэ кэргэн көһөн кэлэллэр. Аҕалара Михаил Павлович – госбанк бухгалтера. Иркутскай уобалас олохтооҕо, Якутскайга көһөн кэлэн уонча сыл үлэлээбит. Польшаҕа тиийэ сэриилэһэн аҥар илиитэ суох сэрииттэн төннүбүт. Хоту дойдуга үлэлии анаабыттарыгар үөрүүнэн сөбүлэспит. Оттон ийэлэрэ Полина Осиповна оройуон киинин балыыһатыгар акушерканан анаммыт. Чепаловтар түҥкэтэх сиргэ тиийиэхпит дии санаабыттара, бу хотугу бөһүөлэги көрөн наһаа сөхтүлэр.
Амычаан Саха сирин саҥа бөһүөлэктэриттэн туох да атына суох эбит. Кинилэр саҥа үс хостоох дьиэҕэ олохсуйдулар. Сарсыныгар ийэлэрэ Валерийдыын иккиэн оскуолаҕа бардылар. Валерий манна алтыс кылааска үөрэниэхтээх. Амычаан оскуолата үрдүк кирилиэстээх, киэҥ түннүктэрдээх, улахан типовой дьиэ эбит. Манна сүүстэн тахса оҕо үөрэнэр, кылаас аайы сүүрбэччэлии оҕо баар.
Валерийы география учуутала Василий Игнатьевич кылааһыгар сиэтэн киллэрэн оҕолору кытта билиһиннэрдэ. Маҥан чүөсэҥкэлээх, кыһыл хаалтыстаах уолу оҕолор сонурҕуу көрүстүлэр. Уол саха оҕолорун кытта бииргэ улааппыт буолан сахалыы билэр. Кини манна саха, эвен оҕолорун кытта үөрэниэхтээх. Валерий хотугу оҕолор түү таҥастаах үөрэнэллэрэ буолуо дии санаабыта. Оттон маннааҕы оҕолор куораттартан туох да атыннара суох, арай этэрбэстэрэ эрэ таба тыһа эбит.
Гоша Дуткин диэн уоллуун бииргэ паартаҕа олорор буолла. Уруок кэнниттэн переменаҕа Чуораан, Андрей, Кирилл диэн кылааһын оҕолорун кытта билсэн доҕордоһуох буоллулар. Валерий уолаттар баар Миклухо-Маклай аатынан пионерскай звеноҕа киирдэ. Пионерскай сбор знамя таһаарыытынан, горн, барабаан тыаһынан саҕаламмыта. Сбору Кирилл Кычкин салайбыта. Старшай баһаатай, уруккута фронтовик Николай Гермогенович уонна кылаас салайааччыта Василий Игнатьевич бааллара.
Валерий учуутала сорудаҕынан Якутскай куорат туһунан кэпсээбитэ, ыйытыыларга хоруйдаабыта. Кини улааттаҕына Чкалов курдук летчик буолуон баҕарар. Ол иһин сарсыарда аайы эрдэ туран гимнастика оҥорорун сөбүлүүр. Бастаан остуоруйалартан саҕалаан араас историческай, фантастическай кинигэлэри ааҕарын ордорор. Үөрэҕэр наһаа кыһаллар, тэтэрээтэ мэлдьи ыраас буолар, дьиэҕэ үлэтин кэмигэр толорон иһэр. Кини уруоктарга нууччалыы эппиэттиир, үөрэҕин ситиһэн иһэр, арай историяҕа датаны чопчу өйдөөбөккө эрэйдэнэр.
Историяны директор Софрон Николаевич бэйэтэ үөрэтэр. Кини Советскай былаас историятын бэйэтин этинэн-хаанынан билбит, илэ хараҕынан көрбүт Кыһыл Сулус орденннаах кырдьаҕас большевик. Предметын оҕо сэргиирин курдук олус интэриэһинэйдик кэпсиир.
Валерийы уруок кэнниттэн хаалларан, датаны өйдүү үөрэнэргэ хас да ньыманы кытта билиһиннэрбитэ. Директор сүбэтэ Валерий уруок үөрэтэригэр олус көмөлөһөр, онон историяҕа түөрдү, биэһи ылан истэ.
Уонтан тахса сыллаахха Амычаан оннугар биир самнархай буор ураһа эрэ турбут үһү. Якутскайтан манна эдэркээн врач Алексей Павлович Мокровскай диэн анаммыт. Кини ол иннинэ Дьааҥыга үлэлээбит, онтон Якутскайга тиийэн, бу оройуоҥҥа анаппыт. Бөһүөлэк турар сирин сөбүлээн манна уон икки куойкалаах балыыһа туттарбыт эбит. Дьэ онтон саҕалаан дьиэлэр тутуллан барбыттар. Олохтоохтор билигин даҕаны Мокровскай бырааһы умнубаттар. Мокровскайы Амычааҥҥа кулаактар саанан ытан өлөрөн тураллар. Кини уҥуоҕа соҕурууттан аҕалыллыбыт мрамор пааматынньыктаах, кыһыл былаахтаах, тимир веноктаах сыыр үрдүгэр баар. Сайын аайы ити уҥуоҕу оҕолор сибэккинэн симииллэр.
Валерийы Мокровскай уҥуоҕар Кирилл сирдээн илдьэ бара сылдьыбыта. Кини Мокровскай курдук врач буолан хоту дойдуга үлэлиэн баҕарар санаатын доҕорун кытта үллэстибитэ. Валерий бу дойду кэрэ айылҕатын, киэҥ туундараны, хорсун сүрэхтээх хоту дойду дьонун, оскуолатын олус сөбүлээтэ.
Биирдэ пионерскай сбор кэнниттэн Андрейдыын аргыстастылар. Валерий нуучча тылын грамматикатыгар Андрейга көмөлөһүөх буолла. Бу күнтэн ыла уруоктарын уолаттар иккиэн бииргэ үөрэтэр буоллулар.
Ахтылҕаннаах сааскы каникул кэмигэр оскуола оҕолоро хайыһар походугар барар үгэстээхтэр эбит. Биир ичигэс күн бөһүөлэктэн икки наарта ыкка тиэллибит уонна хайыһардаах отучча оҕо өрүс устун походка туруммуттара. Чуораан сирдээн урут түһэн, ырааҕынан бастаан испитэ. Валерий, Кирилл, Андрей, Гоша хайыһардьыт уолаттары кытта син түргэнник сүүрэн, Чуораантан соччо хаалбатахтара. Оҕолору пионер баһаатайа Николай Гермогенович сирдээн илдьэ барбыта.
Сотору Дьолоон үрэх үрдүгэр турар Хоһууннаах диэн кыракый бөһүөлэккэ чугаһаабыттара. Бөһүөлэк саамай уһугар турар балаҕаҥҥа Дээбикий Дабыыттаахха тохтоотулар. Ыалдьытымсах ыаллар оҕолору үөрэ-көтө чэйдэттилэр. Оҕолор кэлэн иһэн аара араҥас ыйанан турарын көрөн сөхпүттэрин кэпсээтилэр.
Онуоха дьиэлээх Балбаара эмээхсин Дээбикий хоһуун көмүллэ сытар буолуохтаах диэтэ уонна оҕолорго хоһуун туһунан дьикти номоҕу кэпсээтэ. Балбаара кэпсээнин Николай Гермогенович блокнотугар сурунан ылла уонна кэлин үһүйээн, номох суруйа кэлэ сылдьыах буолла. Ыам ыйын бастакы баскыһыанньатыгар Николай Гермогенович салайан оҕолор хайыһарынан күрэхтэһиилэрэ тэриллибитэ. Ити тыаллаах, тымныы күн оҕолору кытта өр таһырдьа сылдьан, тоҥон, Сталинградка ылбыт дьарҕа бааһа көбөн, баһаатайдара балыыһаҕа киирбитэ. Биэс доҕордуулар баһаатайдарын көрсө балыыһаҕа тиийбиттэрэ.
Николай Гермогенович оҕолору көрөн үөрэн мичээрдии көрүстэ. Баһаатай оҕолордуун сайын бииргэ тыынан устуохтарын, оскуолаҕа музей тэринэн гербарий, чуучала оҥоруохтарын туһунан былаанын үллэһиннэ. Оҕолор сайын бары бииргэ походка барыахтаахтарын истэн наһаа үөрдүлэр.
Ыам ыйын тиһэх күннэригэр экзаменнар саҕаланнылар. Уолаттар бэһиэн экзаменнарын үчүгэйдик туттаран алтыс кылаастарын этэҥҥэ бүтэрдилэр. Николай Гермогенович үтүөрбэккэ соҕуруу эмтэнэ барар буолбутун истэн оҕолор олус хомойдулар. Сайын учууталлар бачыымнарынан оскуола иһэ-таһа штукатуркаланан өрөмүөннэнэр буолла. Оҕолор өрөмүөн үлэтигэр аралдьыйан поход туһунан соччо санаабат этилэр, ол эрээри ол туһунан умнубатылар. Кинилэр оҕо-оҕо курдук оонньууллар, мэниктииллэр. Ол быыһыгар кустууллар, балыкка илим үтэллэр, күөгүлүүллэр.
Биирдэ Гоша Дуткин доҕотторугар оскуола истиэнэтин штукатуркалыырга оппуоха тиийбэтин истибитин кэпсээтэ. Урут аҕата үрүҥ хайаттан туус курдук үрүҥ буору аҕала сылдьыбыт эбит. Ону истэн уолаттар сэттэ көстөөх сиргэ баар Нимсики үрэххэ, үрүҥ хайаҕа баран испиэскэ көрдүүргэ сүбэлэстилэр. Испиэскэ — тутуу матырыйаала, кини ылбычча көстүбэт, күндү. Онон бу походка улахан эппиэттээх сорудаҕы толоро баран эрэр курдук сананнылар. Чугас балыктыы барабыт диэн дьонноруттан көҥүллэтиэх буоллулар.
Кинилэр Миклухо-Маклай аатынан чинчийэр пионерскай этэрээт – ЧПЭ тэриннилэр. Бу этэрээт биэс чилиэннээх. Миклухо-Маклай аатын биэс гына үллэрэн, хос ааттаннылар. Миик диэн — Чуораан. Оттон Jlyy — Андрей, Хоо — Валерий, Маак — Кирилл. Оттон Лаай диэн — Гоша Дуткин. Командирынан Кирилл – Маак ананна. Уолаттар кистээн походтарыгар бэлэмнэнэн бардылар. Валерийдаахха мустан мунньахтаатылар, сарсыныгар күн ортото хоҥнуох буоллулар.
Кэпсэтэ олордохторуна эмискэ оскуола директора Софрон Николаевич киирэн кэлбитигэр оҕолор соһуйан хаалан испиэскэ көрдүү бараары сылдьалларын кэпсээн биэрдилэр. Киэһэ директор уолаттары хоһугар ыҥыран Нимсики сирин-уотун билэр оскуола остуораһа Дьуона Петров кинилэри сирдээн барсарын эттэ. Айан кэмигэр оҕолор суолга бэлиэтээһиннэри сурунар “Күнньүк”дневник оҥостубуттара. Күнньүгү Кириллаах Чуораан күннэтэ суруйаллар.
Оҕолор айаннарын тухары сибэкки, от булан хатардылар, үөнү-көйүүрү иннэнэн батары анньан коллекция хомуйдулар. Кинилэр балыктыыллар, кустууллар, сынньалаҥнарыгар кинигэ ааҕаллар, таабырын таайсаллар. Онтон дьэ үрүҥ хайаҕа тиийэн икки күнү быһа буор хастылар, бары өттүн чинчийдилэр да үрүҥ испиэскэ төрүт көстүбэтэ. Сарсыныгар дьиэлэригэр төннүөх буоллулар. Сарсыарда тыал бэҕэһээҥи кутаа күлүн көтүтэн, хастаан кэбиспит. Кутаа оннунааҕы буор туустуу туртайан сытарын көрөн олус үөрдүлэр. Испиэскэни солбуйар буор атахтарын анныгар сыппыт эбит. Арыый уоскуйан хаһан, сыныйан көрбүттэрэ — бу аппа буора, өҥө бороҥ даҕаны буоллар, кэм сырдыктыны соҕус уонна үрдэ ньалҕаархай эбит. Кинилэр үс куул буору оҥочолорун тумсугар уурдулар.
Ол туран эмискэ моторка тыаһын иһиттилэр. Оскуола директора Софрон Николаевич Гоша Дуткин аҕатынаан кэлбиттэр эбит. Оҕолор моторкаҕа олорон, оҥочолорун буксуурдатан состорон, ол күн дьиэлэригэр этэҥҥэ тиийбиттэрэ. Аҕалбыт буордарынан оһоҕу сотон көрбүттэрэ, оппуоха бэрдэ буолан тахсыбыта.
Сарсыныгар оскуолаҕа саҥа тэриллэр музейга хомуйбут экспонаттарын, гербарийдарын, коллекцияларын туттарбыттара. Сотору кэминэн директор оскуолаҕа ыҥыран, кинилэр аҕалбыт испиэскэ буордарынан сыбаммыт, сып-сырдык буолбут кылааска — төрөппүттэрин, учууталлар уонна оҕолор ортолоругар, сыаналаах бэлэхтэри туттартаабыта.
Советскай олох туругурарын иһин олоҕун уурбут коммунист Мокровскай пааматынньыгын иннигэр биэс уол сиэттиһэн турбуттара. Кинилэр олохторун хотугу дойду сайдарын туһугар аныахпыт диэн андаҕайбыттара. Кинилэр ааттара: Чуораан Никитин, Кирилл Кычкин, Андрей Баланов — сахалар, Егор Дуткин — эвенк уонна ыраах Саха сирин дойду оҥостубут, нуучча норуотун оҕото Валерий Чепалов. “Ыраах Амычааҥҥа”диэн сэһэҥҥэ хоту дойдуга олорор араас омук оҕолорун доҕордоһуутун туһунан кэпсэнэр.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Саргылана Илларионова СӨ Национальнай библиотеката, Оҕо ааҕар киинэ

Габышев, Николай Алексеевич.
Ыраах Амычааҥҥа: сэһэн / Николай Габышев. - Якутскай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1983. - 94,[1] с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Вам будет интересно