Эһэкээн үөһэ: сэһэн
Обложка

Эһэкээн үөһэ: сэһэн

Якутскай

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота

1978

132 с.

Краткое содержание

Буркун оҕонньор уһук учаастакка билигин соҕотоҕун олордор, бар дьон ортотугар үөскээбитэ. Урут манна колхоз баарын Буркун эдэр эрдэҕинэ бэйэтэ тэрийбитэ. Уонча сыллааҕыта уһук учаастагы көһөрөр туһунан боппуруоһу совхоз саҥа салалтата көтөхпүтэ. Ол төрүөтүнэн сүөһүнү иитэргэ оттонор сир аҕыйаҕа буолбута. Уопсай мунньахха Буркун учаастагы көһөрөрү утарса сатаабытын олохтоохтор өйөөбөтөхтөрө, Боҕурҕана этиитин истибиттэрэ. Буркун өчөһүгэр манна булчутунан көрдөһөн хаалбыта. Билигин кырдьан, ыраах сырыыны кыайбат буолан, Аҥдыҥда уонна Атамай эбэлэргэ андаатардыыр эрэ. Мойбор диэн ааттыыр эһэтэ арҕаҕыттан тахсарыгар аһылык өлүүлүүр буолбута хаһыс да сыла.
Урут Буркун кыһыл этэрээт байыаһа этэ, Советскай былаас туһугар хаанын тохпута. Оттон Боҕурҕана үрүҥнэри кытта сэриилэспитэ. Буркун ревком председателинэн сырыттаҕына үрүҥ бандьыыттар түүн кэлэн кырбаан ис таҥаһынан илдьэ барбыттара. Онно Миикээ оҕонньор киниэхэ кыһыл көмүс чаһыны биэрбитэ, оҕонньору кыыллыы сэймэктээн өлөрбүттэрин Буркун илэ хараҕынан көрбүтэ. Ол бандьыыттары кытта Боҕурҕана эмиэ баара. Ыта илдьибиттэригэр, Буркун көмүс чаһыны төбөлөрүн үрдүнэн кэннин диэки бырахпыта. Бандьыыттар ис киирбэх чаһыны көрдүү ыстаммыттарыгар, Буркун мастар хаххаларыгар саһан бандьыыттартан күрээн тыыннаах хаалбыта. Отутус сыллардаахха Буркун РИК боломуочунайынан сылдьан, Боҕурҕана кылына оҕонньору кулаак оҥорбута. Онтон ыла Боҕурҕана Буркуну кыр өстөөх оҥостубута. Аҕа дойду сэриититтэн Буркун бааһыран төннөн кэлэн колхоһугар председателлээбитэ. Ол саҕаттан Боҕурҕана кинини үҥсэр идэлэммитэ.
Биирдэ Боҕурҕана Буркун үүтээниттэн үс-түөрт биэрэстэлээх сиргэ уларга бултуу сылдьан умаппыт испиискэтин элитэн кэбиһэн уот ыытар. Буркун ону түбэһэ көрөн уот үүтээнин сиириттэн буолбакка, ордук кини ытыктыыр-кэриэстиир доҕотторун уҥуохтарын аһыйар уонна Мойбору саныыр. Өрт уота соҕотох оҕонньорго кыайтарбат буоллаҕа, иннин хоту күдэпчилэнэн бара турар. Буркун умайбыт сонун элээмэтин кыбынан үүтээнин диэки барар. Утуйан турбута, мэйиитэ эргийэр, ойоҕосторо ыалдьаллар. Хаһан эрэ эһэ үөһүн хаһааммытын көрдүү сылдьан бартыбыалыгар баар хаартысканы булан урукку олоҕун санаан уйадыйан ылар. Кини сэриигэ сырыттаҕына кэргэнэ ыалдьан өлбүтэ, кэлбитин кэннэ уолаттара утуу-субуу ыалдьан өлөн ыар аһыыны көрсүбүтэ. Уонча сыл соҕотох сылдьыбытын кэннэ, бэйэтиттэн отучча сыл балыс Маайыстаан диэн куораттан кэлэ сылдьар эдэр дьахтары кытта ис сүрэҕиттэн таптаан холбоспуттара. Биир ый бииргэ олорон баран Маайыстаан куораттаабыта, үлэтиттэн уурайан букатын олоро кэлиэхтээҕэ. Ол эрээри тутуллубута, Буркун Маайыстааны өр кэтэһэн эрэйдэммитэ. Биир күн “аны төннүбэппин, быраһаай” диэн суругун туппута.
Буркун ыалдьан түлэкэдийэ сыттаҕына лесхоз начальнига киирэн кинини уот барбытыгар күтүрүүр. Түүл-бит курдук сылдьар оҕонньору оройуон киинигэр илдьэ бараллар.
Райком секретара Тит Титовичка оройуоннааҕы норуот хонтуруолун комитетын председателэ киирэн Буркун уот ыыппытын туһунан дакылааттыыр. Ону тэҥэ, Боҕурҕана улахан үҥсүү сурук түһэрбит. Хата улахан ардах түһэн өрт уота тохтообут эбит. Тит Титович айылҕа дьиҥнээх доҕоро Буркун уот ыыппытыгар олох итэҕэйбэт. Кини курдук төрөөбүт айылҕатын таптыыр уонна харыстыыр киһини Тит көрсө илик. Прокурор киирбитигэр Тит Титович бу дьыаланан бэйэтэ дьарыктаныах буолар.
Палаатаҕа миэстэ суох буолан Буркун көрүдүөр уһугар сытар. Эмтиир дьон хабыр сыһыаныттан уонна хара балыыртан кини эмтэниэн да баҕарбат буолар. Сарсыарда Тит Титович кэлэн кинини буруйдаабатын, биир эмэ браконьер уоту ыыппытын уонна үтүөрэ охсоругар эппит тылларын истэн Буркун дууһалыын сырдыыр. Райком секретара тахсан барбытын кэннэ, Буркуну палаатаҕа көһөрөллөр, эмчиттэр олус кыһамньылаахтык сыһыаннаһаллар.
Буркун оҕонньор үүтээнигэр сарсыарда кэлэр. Хоспоҕун хомуйа сылдьан утуйан ылар уонна мэлдьи буоларын курдук Байанайы түһүүр. Түүлүгэр Байанай дьиҥнээх эһэ үөһэ дьоҥҥо ийэ айылҕа буоларын уонна киниэхэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахтарын эппитин Буркун өйүгэр – санаатыгар хаалар. Хоспоҕун хомуйа сылдьан били сүтэрбит эһэтин үөһүн булар. Киниэхэ бу эми сүүс сааһыттан тахсыбыт Ороойко диэн оҕонньор бэлэхтээбит эбит. Буркун төрөөбүт өтөҕүттэн төннөн иһэн хас да балаакка турарын көрөн тиийэр. Петр Петрович диэн география учуутала туристар куруһуоктарын салайар эбит. Оҕолору кытта сыл аайы айаҥҥа сылдьан хамсыыр-харамайы уонна үүнээйини үөрэтэллэр. Буркун кинилэри үүтээнигэр ыҥыран буспут мундунан күндүлүүр. Сайын баччаҕа Мойбор кэлбэт буолара да, оҕонньор үүтээнин таһыгар кэлэн сытынан кэбиспитигэр Буркун мунду өлүүлээн бэрсэрин түүн кэлэн сиэн кэбиһэр идэлэнэр. Биирдэ саҥа охотовед Чылбыынап диэн эдэрчи киһи кэлэн Буркуну Якутскайга айылҕаны харыстааччылар сүлүөттэригэр делегатынан кыттаҕын диэн илдьэ барар. Чылбыынап Боҕурҕанаҕа дьукаах олорор эбит. Киһитэ быара улаханнык ыалдьыбытыгар таарыйа эһэ үөһүн көрдөөбүтүн Буркун аны Боҕурҕана өстөөҕүн кытта өлөрүгэр тупсуон баҕарара буолуо диэн бэйэтэ илдьэн биэрэргэ сананар. Чылбыынаптыын Боҕурҕана дьиэтигэр барсар. Боҕурҕана Буркуну көрөөт абааһыны көрбүттээҕэр ордук соһуйар. Эһэ үөһүн ылан өһүөннээхтик батары одуулаат, иннигэр өлүөм суоҕа, эн өлөргүн көрөн баран өлүөм диэбитигэр Буркун таһырдьаны былдьаһар. Иллэһэ сатаабытын туһунан кимиэхэ да кэпсээбэккэ кытаанахтык быһаарынар.
Буркун Якутскайга көтөр билиэтин номнуо ылбыттар эбит. Онон олус бэлэмник куоракка тиийэн гостиницаҕа олохтоох сиригэр түһэр. Кинини кытта биир хоско Табысхаан диэн туундара аатырбыт кырсаһытын түһэрбиттэр. Саастарынан да тэҥ соҕустар быһыылаах. Слетка айылҕаны харыстыыр туһунан араас төлөннөөх тыллар этилиннилэр. Слет кэнниттэн делегаттары теплоходунан Өлүөнэ очуостарыгар күүлэйдэтэ иттилэр. Хайа тэллэҕэр ол бу бөх сытарын көрөн оҕонньоттор санаалара дэлби түһэр.
Биир киэһэ Буркун оҕонньор куорат устун сатыы дьаарбайа сылдьан Андаатар диэн билэр киһитин көрсөр. Андаатар Сайсарыга баар чааһынай дьиэтигэр илдьэн ыалдьыттатар. Киһитэ андаатар тириититтэн бэргэһэ тиктэрэн атыылыырынан дьарыктанар эбит. Маайыстаан туһунан истэн оҕонньор сүрэҕэ нүөлүйбэхтиир. Бу дьиэ утары уулусса нөҥүө күөх ыстаабыналаах дьиэҕэ олорор эбит. Иккис кэргэниттэн уон аҕыстаах уоллаах, бэйэтэ тыа хаһаайыстыбатын министерствотыгар үлэлиир үһү. Оҕонньор Маайыстааны бэрт кылгас да түгэҥҥэ көрүөн олуһун баҕаран сэрэнэн үктэнэн дьиэҕэ киирбитэ, Маайыстаана бу турар эбит. Кырасыабай дьахтар хаар маҥан баттахтаах оҕонньору билбэтэҕэр Буркун таһырдьаны былдьаһар.
Чылбыынап кэпсииринэн Боҕурҕана өлөрүгэр кимин-тугун биллэрбит. Убайдарын курдук бүөбэйдээбит оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ дьиэтин хаалларыах буолан баран, дьиэтин уолугар анаабыт. Сарсыныгар уола кэлэн дьиэтин атыылаан куоракка көппүт. Ону истэн Буркун өлбүт киһи туһунан куһаҕаны этимээри тугу да саҥарбат.
Буркун быйыл күһүн үүтээнин оҥостубата. Саҥа атаһын Чылбыынабы көмөлөһүннэрэн Тарыҥ үрэх уһугар үүтээн тутунна. Биирдэ бииргэ бултуу сылдьан эһэ тарпыт өлбүт киһитин булан ылаллар. Өлбүт киһини эргэ үүтээҥҥэ илдьэргэ быһаараллар. Үүтээҥҥэ Андаатары кытта хас да киһи бааллар эбит. Өлөөччү кинилэри кытта бултаһа сылдьыбыт бэркэ билэр киһилэрэ Мыыһык сылгыһыт эбит. Андаатар Өлөксөөн диэн Маайыстаан уолун илдьэ кэлбитин истэн Буркун наһаа соһуйар.
Маайыстаан уолунан ыыппыт суругар Буркуну сайын көрөн билбэтэҕэр бырастыы гыннарар. Уола аҕата суох улааппытын, аҕатын оннугар аҕа буоларыгар көрдөспүт суругун Буркун долгуйан туран ааҕар. Буркун бүгүҥҥүттэн ыла биир эрэллээх доҕордоммутун сүрэҕинэн бүтэйдии сэрэйэр.
Торҕон эһэни хайдах сонордууру сүбэлэһэн алдьархай тахсыбыт сиригэр тиийэллэр. Хайдах да Мойбор буолуон сатамматын Буркун сэрэйэр. Сарсын киэһэтигэр суолунан ирдээн биирдэ адьырҕа кыылы өлөрөллөр. Чугаһаан көрбүттэрэ сириттэҕэс кулгаахтаах, Мойбор өстөөҕө, хап-хара атыыр эһэ тыыллан сытар...
Суруйааччы сэһэҥҥэ айылҕа бараммат баайын, кэрэтин көрдөрөр. Бу орто дойдуга киһи билиигэ, мындыр санааҕа тардыһарыгар үтүмэн күүһү биэрэр айылҕабыт барахсан буолар. Саха народнай суруйааччыта Иван Гоголев-Кындыл айымньыта оҕолору төрөөбүт ийэ айылҕаны харыстыырга уонна таптыырга үөрэтэр.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Илларионова Саргылана СӨ Национальнай библиотеката. Оҕо ааҕар киинэ

Гоголев-Кындыл, Иван Михайлович (1930-1998).
Эһэкээн үөһэ : Сэһэн: Улахан уонна орто саастаах оскуола оҕолоругар. - Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1978. - 128 с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Материалы по теме
Вам будет интересно