Саха сиригэр 1930-40 сыллардаахха сири таҥастаан туһаҕа таһаарыы артыаллары уонна колхозтары тэрийии саҕана муҥутуурдук сайда сылдьыбыта биллэр. Николай Якутскай “Сир” романыгар Смоленскай уобаластан Рязановтар бааһынайдар манна кэлэн олохсуйан сири туһаҕа таһаарыыга үлэлэспиттэрин туһунан кэпсэнэр.
1940 сыллаахха Смоленскай уобалас олохтоох бааһынайа Федор Иванович Рязанов кэргэнин уонна үлэһит буолбут уоллаах кыыс оҕолорун кытта Саха сиригэр “Тайҕа” диэн колкозка кэлэн олохсуйаллар. Дойдутугар совхозка агрономунан үлэлии сылдьыбыт Иван маннааҕы колхозтаах Дмитрий Бутуукаптыын тапсан алтыһан, колхоз дьоно “таҥнары кыраммыт” от даҕаны, бурдук даҕаны үүммэт диэн быраҕыллан турар Дьара хочотун үөрэтэллэр, иэнин мээрэйдииллэр, буорун састаабын бары өттүнэн чинчийэн көрөн баран анал үөрэхтээх киһи быһаарыытынан бу үтүөкэн хочону нүөлсүттэххэ туһа тахсыахтааҕын сабаҕалаан Дьараны нүөлсүтүүгэ бэлэмниир үлэни ыытан бараллар. Бастаан хочо былаанын оҥорон баран, аны чугастааҕы Кубалаах күөл уутун мээрэйдииллэр уонна бу икки уу түөлбэлэрэ урут силбэһэ сылдьыбыт ситимнээҕин булбуттара кинилэр былааннара олоххо киирэригэр эрэли эппитэ. Бу кэннэ эдэр агроном бу хочо бурдук ыһарга, онтон да атын оҕуруот аһын олордорго табыгастааҕын быһааран, бу сири хайаан да нүөлсүтэр баҕаттан, оройуонтан көмө көрдүү барар. Кини туох да быһаарыыта суох төннүөҕүн, хата селекционнай станция дириэктэрэ көмө быһыытынан бэйэтин үлэһитин инженер – мелиораторы “Тайҕаҕа” Дьараны нүөлсүтэр былааны оҥорор сорудахтаан ыытар быһаарыныыта, туруоруллубут сорудах хамсаан барарыгар олук буолбута.
Сотору колхозтаахтар уопсай мунньахтарыгар бу сүҥкэн үлэ былаанын дьүүллэһии буолбута.
Онно бастатан туран Рязановтары барыларын колхозка чилиэн ыларга куоластаан баран, бу былаан олоххо киирэригэр балтараа сүүс тыһыынча үлэ күнэ ирдэнэриттэн ычахтаабыттара эрээри, хайаан да сирдэрин оҥостор былааны ылынан, эдэр агроном билиитигэр, сатабылыгар эрэнэн, сарсыҥҥытыттан 2 биригээдэнэн үлэни саҕалаабыттара. Өҥүрүк куйааска ким сир тиэрэн, ким ханааба хаһан, ким быһыт охсон күүскэ үлэлээбиттэрин 5-с күнүгэр райком секретара, колхозтааһын саҕана “ким - кими” диэн баайдары кытта утарылаһыыга буспут – хаппыт Семен Петрович Иванов кэлэн, күүстээх үлэни көрөн баран, райком бюротун ыҥыран “Тайҕа” колхозка көмөлөһүү” туһунан былаан ылыныллыбыта. Ол курдук, МТС 4 трактордара сири хоруттарыыга уонна буор хаһыытыгар көмө буола тиийбиттэрэ, оройуон киинин 120 олохтоохторо субуотунньукка тахсыбыттара.
Түмүгэр ыкса күһүн “Тайҕа” колхоз эһиилги ыһыытыгар 80 гектар сири хоруттарбыта, ону таһынан 15 гектар оҕуруот сирэ бэлэмнэммитэ. Уйгулаах уу хоруу устун сүүрэр күнэ эмиэ үүммүтэ.
Сир үлэтэ бүтээтин кытта ыал аҕата Федор Иванович оҕонньор күннэтэ Дьара хочотугар киирэн эһиил тугу ыһарын торумнуур. Хортуоппуйу, хаппыыстаны, онтон да атын оҕуруот астарын ханна төһөнү ыһарын былаанныыр.
Лена Федоровна Рязанова саҥа тутуллан баран үлэлии илик медпуҥҥа фельшер уонна акушерка быһыытынан үлэтин саҕалыыр. Идэтин баһылаабыт уонна дьоҥҥо аламаҕай сыһыаннаах биэлсэр кыыһы олохтоохтор сотору “абыраллаах кыыс кэлбит үһү...” диэн махтана ылыммыттара иһиллэр.
Саас буолуута былырыын трактордар курстарыгар үөрэтэ ыыппыт кыыстара Настя Бутуукаба трактористар курстарын бүтэрэн, колхоһугар МТС биир тыраахтарын сааскы ыһыыга таһаарбыта. Дьара хочотугар бурдук ыһар биригээдэ көһөн киирбитэ.
Кэмигэр ыһыллыбыт бурдук уонна оҕуруот астарын тахсыылара хараҕы үөрдэр буолуута сэрии саҕаламмыта. Колхоз туруу үлэһиттэрэ сэриигэ барбыттара.
Табыллан таҥастаммыт уонна нүөлсүтүллүбүт сиргэ, хаһыҥҥа ылларбакка, кураайы сайын сыралҕанын тулуйан бурдук ситэр кэмигэр ситэн, аны, хатан тохтор кутталламмытыгар, райком дьаһалынан “Кыһыл сулустарга” бурдук быһыытыгар сылдьар комбайн МТС – ка төннөн иһэн, “Тайҕалар” Дьараларыгар үүммүт бурдуктарын быһан биэрбитэ. Ити курдук “Тайҕа” колхозтаахтара сирдэрин оҥостон, нүөлсүтэн, быйыл чугаһынан биллибэтэх бурдук үүнүүтүн сомсон ылбыттара. Бурдук нолуогун тутан, МТС үлэтин бурдугунан төлөөн, аны саас ыһар сиэмэлэрин уурбуттарын кэннэ, колхозтаахтарга үлэ күнүгэр үстүү киилэ бурдук тиксибитэ. Ону таһынан оҕуруот аһын үксүн оройуон остолобуойугар атыылаан дохуот ылбыттара. Колхоз дьоно быйыл кыһыны айахтарыгар аһыыр астаахтара, сүөһүлэрин кыстатар оттоохторо. Колхозтаахтар, ити биһиги дьолбутугар-былырыын нуучча дьоно кэлэн оҕуруот сирин оҥостон быйыл аһыыр астанан абыраннахпыт диэн махтана саныыллара оруннаах этэ.
Дмитрий Бутуков уонна Иван Рязанов иккиэн Иркутскайга тэриллибит 4 N-дээх Сибирскэй дивизияҕа киирэннэр соҕуруулуу – арҕааннан фашистарынан иилэнэн эрэр дойдуларын киинин көмүскүүр сэриигэ Дмитрий снайперынан, Иван ротнай радиһынан Аҕа дойдуларын көмүскээн сэриини саҕалаабыттара. Колхозтаахтар сэриилэһэ сылдьааччыларыгар посылка ыыталлар. Табахсыта суох Иван Рязанов Мария Платоноваттан бэйбириэн сапыйаны толору Дьара хочотугар үүммүт ып – ыраас сэлиэһинэй туорааҕын тутан долгуйан кыыска махталын биллэрэн суруйар.
Онтон өстөөҕү төттөрү үүрэн, сойуолаһыы быһыытынан Кыһыл армия арҕаалаан истэҕинэ, техник – лейтенант званиелаах полк сибээһин начальнигынан сылдьан Иван Рязанов уҥа атаҕын тоһуттаран колхоһугар төннөн кэлэн, баттыктаах сылдьан сэрии сылларыгар абырахтаммакка турбут быһыты чөлүгэр түһэрэн, нүөлсүтүү үлэтигэр сыралаһан үлэлээн барар.
Дмитрий Бутуков, снайпер буолан хайҕалга сылдьар. Кини ордук, өстөөхтөр снайпердарын сойуолаһыыга сылдьан элбэх ситиһиилэммитэ. Дмитрий старшина званиелаах снайпердары үөрэтэр инструктор буолбута. 1945 сыллаах саас Лена Рязанова дьонугар муус устар 30 күнүгэр Берлинтэн ыыппыт суруга кэлбитэ. Ону баттаһа аны “Кыыскыт Лена, Гвардия медицинскэй службатын лейтенана Е.Ф.Рязанова - 1945 сыллааҕы ыам ыйын 1 күнүгэр Аҕа дойду көмүскэлин иһин хорсуннук охсуһа сылдьан өллө...” диэн “хара сурук” кэлбитэ.
Иван Рязанов сэрииттэн эргиллэн кэлиэҕиттэн “Тайҕа” колхоз бөһүөлэгин Дьараҕа көһөрөр былааннаах сылдьар. Кини аны отонноох мастары үүннэриитинэн дьарыктанан колхозка эбии дохуот киирэр хайысхатын тобулбута. Ол курдук биир күн куоракка моонньоҕонун атыылыы киирэн баран, дьонноро сөҕүөхтэрин иһин, Платоновтаах кыыстрын дьиэтигэр сүгүннэрэн таһаарбыта. Мария Николаевна манна орто оскуола аһыллыбытыгар учууталынан анаммыт эбит. Сэрииттэн түөһэ толору орденнардаах уонна боевой мэтээллэрдээх төннүбүт Дмитрий Бутуукап колхоз партийнай тэрилтэтин секретарынан анаммыта. Сылын аайы кыаҕыран иһэр колхоз үлэтин урукку председатель кыһыл партизан В.П. Баламаатап ыараҕырҕатарын билинэн барбыта.
Дойду Үрдүкү партийнай салалта кыра колхозтар билиҥҥи техника кыаҕын сатаан туһамматтарыгар олоҕуран, колхозтары бөдөҥсүтүү ордук табыгастаах буолуохтааҕынын тутуһан, соруктарыгар олоҕуран, Таастаах нэһилиэк үс колхозтара уопсай мунньахтарыгар холбоһоллорун биллэрэн баран, саҥа “Кыайыы” диэн колхоз председателинэн агроном идэлээх И. Ф. Рязановы талбыттара.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова