Көрсүөххэ диэри
Обложка

Көрсүөххэ диэри

Якутскай

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота

1985

318 с.

Краткое содержание

Айталын “Көрсүөххэ диэри” диэн сэһэнигэр сэрии уонна сэрии кэннинээҕи эйэлээх олох көстөр. Колхозтар бөдөҥсүйэн, олох саҥа тупса сатыыр кэмэ. Сэрии саҕаланарыгар Смирнов Вася уончалаах оҕо. Москваттан чугас баар станцияҕа ийэлээх аҕатынаан олорбуттар. Сэрии ыар сылларыгар аҕата сэрии хонуутугар охтор, ийэтэ бааһырар, оттон чугастааҕы ыалларын ньиэмэстэр буомбалаан имири эһэллэр.
Фашистар Москваҕа чугаһаабыттарыгар, уол ону иэстэһээри фроҥҥа күрүүр. Онно кини таба ойуулаах саппыйалаах омук киһитин кытта бииргэ сэриилэһэр. Өлө сыспытын саллаат бэйэтинэн хаххалаан уолу быыһыыр. Контузияламмытын кэннэ госпитальтан Васяны дьиэтигэр ыыталлар. Кэлин кини медицинскэй училищены бүтэрэн фельдшер идэтин баһылыыр. Бойобуой табаарыһын уол олох умнубат, ардыгар түһээн көрөр.
Ол киһи хайаан да хотуттан, Саха сириттэн сылдьар буолуохтаах диэн онно тылланан үлэлии барар. Эдэркээн нуучча фельдшерын Саха сиригэр уһук ыраах баар Баатылы диэн бөһүөлэккэ ыыталлар. Василий Александрович кэлээт дьон хайҕабылын, убаастабылын ылар. Олус эйэҕэс майгылаах, кыһамньылаах уонна дьоһуннаах уолу бары сөбүлүүллэр. Ол эрээри барыта эриэ-дэхси буолбат. Саҥардыы байан истэҕинэ, Советскай былаас кэлэн илии соттубут Кутурук Куонаан оҕонньор кини туһунан араас сураҕы тарҕатар.
Онтон санаата оонньоон ый эрэ курдук үлэлээн баран, Василий төннөр санаалаах оройуон киинигэр киирэр. Бу кэмҥэ ыраах ферма олохтоохторо Дьөгүөрдээх Огдооччуйа соҕотох хаалбыт оҕолоро ыараханнык ыалдьан балыыһаҕа киирэр. Оҕону үтүөрдэр санааттан наадалаах эмин ылан Василий Баатылыга ыксаан төннөр уонна ыалдьар оҕону эмтээн үтүөрдэр. Ити саҕана нэһилиэктэргэ нуучча специалистара кэлитэлээн барбыт кэмнэрэ.
Таһынааҕы нэһилиэккэ үлэлиир Володя Силов диэн эдэр нуучча фельдшера табаарыстанар. Кини Василийга бэйэтэ оҥостубут нууччалыы-сахалыы тылдьытын ыытар. Ону көмөлөһүннэрэн, Василий бэрт түргэнник сахалыы иҥнибэккэ саҥарга үөрэнэр. Онон сотору кэминэн ыарыһахтарын кытта толору өйдөһөр кыахтанар. Саха тыла баайын, дьон аһаҕас дууһалааҕын, амараҕын сөҕөр. Биирдэ уопсай мунньахха баанньык, амбулатория, кулууп курдук олус наадалаах тэрилтэлэри тутуохха диэн туруорсар. Колхоз бэрэстээтэлэ Екатерина Ивановна - Кээтиис уонна олохтоохтор олус наадалаах этии диэн өйүүллэр.
Биир күн Кээтиис эдьиийин кыыһа Өксүүн ыараханнык ыалдьыбытыгар, Василийы ыраах фермаҕа ыҥыттараллар. Өксүүн фермаҕа ыанньыксытынан үлэлиир, хараҕа суох ийэтинээн уонна аҕатынаан олорор. Сотору кэминэн кинилэргэ Силов Володя таһынааҕы нэһилиэктэн суол ыйдараары диэн таарыйар. Онон иккиэн кыыһы көрөн-иһиллээн баран Баатылыга балыыһаҕа киллэриэххэ диэн сүбэлэһэллэр. Силов бу дойдуну сирин-уотун, булдун-алдын сөбүлээбитин Василийга кэпсиир. Василий табаарыһа уу-сахалыы саҥарарга олус түргэнник үөрэммититтэн наһаа сөҕөр.
Иккиэн үрдүк үөрэхтэнэн төннөн кэлэн манна үлэлиэхтэрин ыраҥалыыллар. Өксүү балыыһаҕа сытар кэмигэр Василийдыын элбэҕи кэпсэтэллэрэ. Василий үксэ нуучча норуотун, бэйэтин төрөөбүт дойдутун кэпсиирэ. Оттон Өксүү саха үгэһин, сиэрин-туомун билиһиннэрэрэ. Кыыс үтүөрэн сотору дойдулаабыта. Кинилэр онтон сайын ыһыахха биирдэ көрсүбүттэрэ. Баҕалара ханыар диэри кыайан үчүгэйдик кэпсэппэтэхтэрэ.
Күһүн Өксүү оройуоҥҥа медсестралар курстарыгар үөрэнэ киирбитэ. Василий Өксүүнү чугастык билиэҕиттэн, олоххо, тапталга, дьоҥҥо сыһыана өссө ордук дириҥээбитэ. Сааһыгар холооно суох олохтоох толкуйдаах кыыһы кини ис сүрэҕиттэн таптаабыта.
Өксүүн иннигэр муҥура суох эппиэтинэстээҕин өйдөөбүтэ. Олох чөлүгэр түһэн, дьоннор сэрии алдьархайдаах сылларын умна сатыыр курдуктар. Нэһилиэктэн элбэх киһи сэриигэ ыҥырыллыбытыттан бэрт аҕыйах киһи ордон кэлбитэ. Оттон хаалбыттартан оҕо-дьахтар өлүүтэ эмиэ элбэҕэ. Ол кэмҥэ колхоз бэрэстээтэлинэн Сааба Кураанап диэн киһи үлэлиир этэ. Биир күн Сааба Кутурук Куонааҥҥа таарыйбыта. Онно Хара Ыстапаанныын тылыттан иилэ хабан ыланнар, кумааҕы баттатаннар бэйэлэрин диэки тардыбыттара. Гражданскай сэрии саҕана үрүҥнэри кытта сибээстэспит Куонааннаах күрүөйэх уоллара Саппыкылаах Байбал сэрии буолбутугар дьонугар хорҕойбут. Кураанабы итирдэн, баппыыскаҕа илии баттатан, Саппыкылаах Кураанап атын бэйэтигэр ылар.
Тэйиччи сытар үрдэлгэ Хара Ыстапааҥҥа көмөлөһүннэрэн буор хастан кыстыырдыы бэлэмнэнэр. Кураанабы тугу эмит үҥүстэҕинэ ытан кэбиһэргэ диэн сүбэлэһэллэр. Ол кэмҥэ сэрииттэн ыар сурахтар кэлэ тураллар. Бастакы ыҥырыкка барбыттартан Сылгыһыытап Сүөдэр эрэ аҥар атахтаах эргиллэн кэлэр. Бу кэмҥэ колхоз дьоно хоргуйан олороллор.
Партиялаах Сүөдэр аҕыйах киһини мунньан комсомольскай тэрилтэлэрин чөлүгэр түһэрэллэр. Кээтииһи секретарынан талаллар уонна аҥар илиитэ суох сэрииттэн эргиллибит Никита учуутал буолан кыаммат ыалларга мас булааһыныгар, муус тиэйэргэ көмөлөһөллөр. Кээтиис сэттэ кылааһы бүтэрбит буолан колхозка суотчутунан үлэлиир.
Биирдэ Никита оройуонтан Сталинграды босхолообуттар диэн үөрүүлээх сонуну аҕалар. Ыраах олорор ыалларга, фермаларга сонуну кэпсии тарҕаһаллар. Ол сылдьан Кээтиис бииргэ оонньообут Андылыыраптар уоллара Сэмэнчик өлө сытарын булар. Күүлэҕэ киирбитэ ийэлэрэ Аана эрэйдээх умса түһэн тоҥон сытар. Кээтиис дьиэттэн кыра кыысчаан тыыннаах хаалбытын булан илдьэ барар. Бүтүн ыалтан соҕотох хаалбыт түөрт саастаах оҕону бэйэтигэр иитэ ылар.
Ыскылаакка ас баарын үрдүнэн дьон хоргуйан эрэллэриттэн ыксаан Кээтиис, Сүөдэр уонна Никита буоланнар сугулааҥҥҥа Кураанапка кэлэллэр. Кыаммат дьоҥҥо абаансанан эт, арыы бэрсиэххэ диэн туруорсубуттарын Кураанап туох иһин буолуммат. Сүөдэр Кээтиистээх Никитаҕа Кураанабы, Хара Ыстапааны уонна Куонааны уорбалыы саныырын этэр. Кистээн кэтиэххэ диэн бииргэ сүбэлэһэллэр.
Сүөдэр оройуон киинигэр киирбитин истэн Кураанап үҥсүө диэн куттанар. Бэрэстээтэлин дуоһунаһа бүттэҕинэ сэриигэ ыытыахтара диэн ытырыктатар. Кутурук Куонааннаах угаайыларыгар киирбититтэн кэмсинэр эрээри хайыай, онно сүбэлэһэ тиийэр. Сарсыныгар арыыны, эти, ньэчимиэни колхозтаахтарга түҥэтиҥ диэн дьаһамсыйар. Сотору Сүөдэр фроҥҥа анаммыт аһы тыыппаккыт диэн бобуу суруктаах оройуонтан тахсар.
Онон мунньахха алҕас дириҥии илигинэ хаалбыт астарын төттөрү хомуйуохха диэн сүбэлэһэллэр. Хара Ыстапаан урут Куонааҥҥа сылгыһытынан үлэлии сылдьыбыт эбит. Бырааттыы ревкомовец Андылыыраптары үҥсэн биэрбит уонна кинилэри өлөртөөһүҥҥэ бэйэтинэн кыттыспыт киһи. Хара Ыстапаан ампаары алдьатан кууллаах эти балыйтараары Сүөдэр кээһиилээх отугар, сороҕун Кээтиистээх эргэ хотонноругар кистиир. Хаар бөҕө түһэн киһи суола хаалыа суохтаах.
Сарсыныгар Ыстапаан Дороппууннуун ыскылааты алдьаппыттар диэн сугулааҥҥа сүүрэн кэлэллэр. Колхозтаахтар сүбэлэһэн ыаллары барыларын дьэҥдьийиэх буолаллар. Кээтиистээх хотоннорун таһыгар киһи атаҕын суоллаабыттара, Хара Ыстапаан этэрбэһин суола буолан тахсар. Киһилэрэ күрээн хаалбытын сырса барбыт дьон сиппэттэр, арай үрдэл таһыттан сүөһү этин булан төннөн кэлэллэр.
Хара Ыстапаан Саппыкылаах Байбалы кытта дойдуларыгар төннүбэттии күрүүллэр. Ыстапаан үрүҥ бандьыыттардыын сылдьан халаабыт көмүһүн кистээн сытар сиригэр аҕалар. Бу көмүс туһуттан элбэх киһи тыына быстыбытын уонна Ыстапаан кинини тыыннаах хаалларбатын сэрэйэн Саппыкылаах күрүүргэ сананар. Ол иһэн табаларын кытта муустаах ууга түһэр уонна быыһамматын билэн хабарҕатын быһаҕынан соттор. Ол курдук Саппыкылаах уонна Хара Ыстапаан ханна да барбыттара биллибэккэ сүтэн хаалаллар.
Бу кэмҥэ Кээтиис уорбалыырын Дороххой Дороппуун сэрэйэр уонна Кээтииһи өлөрөргө сананар. Кыыһы ферматтан кэлэн истэҕинэ аара суолга тоһуйан сытар. Түөһүгэр кыҥаан эрдэҕинэ кыыс ыта Дороппуун үрдүгэр саба түһэр. Онон сыыһа ытан кыыс сиэтэн испит атын өлөрөн кэбиһэр. Кээтиис саанан тирээн Дороппууну сугулааҥҥа аҕалар. Сүөдэрдээх Никита Дороппуун айыытын-харатын, Кураанаптыын, Хара Ыстапаанныын куомуннаспыт хара дьайыыларын сурунан ылаллар.
Сарсыныгар Дороппуун бэйэтин бэйэтэ сууттанан моҥнон өлөр. Сотору Кураанабы тутан оройуоҥҥа илдьибиттэрин кэннэ колхоз бэрэстээтэлэ суох хаалар. Колхозтаахтар мунньахха Кээтииһи “Искра” колхоз бэрэстээтэлинэн талаллар. Онуоха кини Якутскайга алта ыйдаах председателлэр курстарын ааһар. Колхоз холбоһон, Кээтиис Баатылыга көһөн киирэр, оттон Никита учууталлыы сылдьар. Уол институтун бүтэрдэҕинэ холбоһуох буолан, тыл тылларын бэрсэллэр.
Сэрии кэннинээҕи олох тупсан, көнөн иһэр. Бөһүөлэккэ Смирнов Василий идиэйэтинэн таҥара дьиэтин көтүрэн кулууп тутуохтаахтар. Кини манна кэлиэҕиттэн бастакы субуотунньугар сылдьыыта. Үлэ үгэнигэр совет председателэ атаҕын тоһуппутун туһунан кэлэн этэллэр. Саатар балыыһаларыгар гипс суох эбит. Василий уҥуох тутар Мэхээс оҕонньору ыҥыттарар, туох ханна киһи доруобуйатын туһугар авторитетым түһүө диэн дьон тылыттан куттаммат. Онон Василий Мэхээстиин председатель атаҕын иккиэн көмөлөөн оҕонньор мастарынан тутан кэбиһэллэр.
Сотору председатель атаҕа үчүгэйдик оһон фельдшер норуот ньыматын сөптөөхтүк туһаммытын, норуот муудараһын убаастыырын дьон хайгыыр. Баатылыга бу кэмҥэ саҥа учуутал бөҕө кэлэр. Өктөөп бырааһынньыгар кулууптара үлэлиир, ыал аайы радио саҥарар. Поволжьеттан техникуму бүтэрбит нуучча кыыһа тиийэн кэлэр. Таня Шарова колхозка механигынан анаммыт. Дьон күргүөмүнэн станция дьиэтин туттаҕына бөһүөлэккэ уот киириэхтээх.
Аны бу кэмҥэ Василий Смирнов ийэтэ ыалдьан эппэрээссийэлэммитин туһунан телеграмма тутар. Онон дойдулуурга быһаарынан ийэтин көрсө Москваҕа айанныахтаах. Василий ийэтигэр бараары сырыттаҕына хас да көстөөх сиргэ ыарыһахха ыҥыттараллар. Колхоз сылгыһыта ыараханнык ыалдьыбыт, муҥурдааҕа диэн буолбут. Эмчиттэртэн соҕотох акушерка эрэ баар сирэ. Оройуоҥҥа биллэрбиттэрэ, хирург наадатыгар Якутскайга барбыт эбит. Миэстэтигэр операция оҥоһулуннаҕына эрэ табыллар диэн түмүккэ кэлэллэр. Ыҥыттарбыт самолеттара сиргэ кыайан түспэккэ төннөр. Хирургическай инструменнаах, операция туһунан кинигэлээх санитарнай суумканы самолеттан быраҕаллар.
Василий муҥура быстара адьас чугаһаабыт киһини ситиһиилээхтик операциялыыр. Дьэ ол эрэ кэнниттэн кини дойдутугар турунар. Уһун унньуктаах айан кэнниттэн биирдэ ахтылҕаннаах дойдутун булар. Балыыһаҕа тиийэн кырдьаҕас ийэтинээн икки сыл курдук буолан баран көрсүһэллэр. Василий ийэтигэр кэһиитин туттара олорон Баатылылар хомуйан биэрбит көмө харчыларын булан наһаа соһуйар. Өксүү суругар Василий төннүбэтэҕинэ даҕаны ким да баалыа суоҕун, дьоҥҥо элбэх үтүөнү, көмөнү оҥорбутун туһунан суруйбут. Василий ийэтигэр Өксүү туһунан кэпсиир уонна эһиил бииргэ үөрэнэ кэлиэхтэрин этэр.
Ийэтэ ону үөрэ истэр уонна ис сүрэҕиттэн алгыыр. Василий инвалидтар дьиэлэригэр икки атаҕа, илиитэ суох Саха сириттэн сылдьар сэрии бэтэрээнэ сытарын истэр. Ол саханы кини хайаан даҕаны булан көрсөргө сананар. Саллаат Тогоннохов сахалыы саҥаны истэн наһаа үөрэр. Инбэлиит буолбутуттан хараастан дойдутугар төннүбэттик санаммыт. Балыыһаҕа санитарканан үлэлиир Марыына кэргэнин кытары бииргэ сэриигэ сылдьыбыт киһи эбит. Василий төннөрүгэр Тогоннохов ол киһи докумуонун, табаҕын саппыйатын дьонугар ыытар. Василий онно көрбүтэ урут сэриигэ бииргэ сылдьыбыт саллаатын таба ойуулаах саппыйаана эбит.
Суруйсуох буолан уйадыйан иккиэн быраһаайдаһаллар. Смирнов Василий Баатылы бөһүөлэгэр кэлэн үс сыл үлэлээн, олорон, дьолун булан дьиэтигэр төннөн эрэр. Кини дойдутугар Өксүүнү кэргэн ылан илдьэ баран иһэр. Бөһүөлэк олохтоохторо бука бары атаара кэлэн тураллар. Олохтоохтор эдэрдэргэ алгыс үтүөтүн аныыллар уонна кэтэһэ хаалаллар. Айталын “Көрсүөххэ диэри” сэһэнигэр норуот доҕордоһуута көстөр. Сэрии кэнниттэн колхозтаахтар олоҕу чөлгө түһэрэллэригэр нуучча дьоно күүс-көмө буолбутун туһунан сэһэҥҥэ итэҕэтиилээхтик сырдатыллар.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Саргылана Илларионова СӨ Национальнай библиотеката, Оҕо ааҕар киинэ

Айталын
Көрсүөххэ диэри / Н. А. Герасимов-Айталын. - Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1985. - 317, [1] с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Вам будет интересно