Ааптар ромаҥҥа 1918 - 1922 сылларга Саха сиригэр Гражданскай сэрии уонна саҥа олох бастакы хардыыларын туһунан сиһилии, итэҕэтиилээхтик ойуулаан көрдөрөр. Ити кэминээҕи кырыктаах кылаас охсуһуута, эргэ - саҥа күүстэр өлөр - тиллэр киирсиилэрэ уус - ураннык ойууланар.
Саха бастыҥ ыччаттара, комсомолецтара геройдуу охсуһуулара, араас омук дьонноро бэйэ - бэйэлэрин өйдөһөр, ытыктаһар быһыылара, кыра кыаммат дьон саҥа олох кырдьыга өрөгөйдүүрүн туһугар уодаһыннаах утарсыылара дьэҥкэтик көстөр. Роман ис хоһооно Чурапчыга буолбут дьиҥнээх чахчыларга олоҕуран суруллубут. Маарыкчаан герой комсомолецтарын уобарастарын прототиптарынан маннык дьон буолаллар: Коля Манасов - Николай Дмитриевич Субуруускай, Костя Манасов - Константин Алексеевич Сокольников, Гена Бологуров - Георгий Никитич Дьячковскай, Сеня Оноев - Степан Афанасьевич Савин (Күн Дьирибинэ). Оҕо эрдэхтэриттэн бары бииргэ үөскээбит дьоннор. Эрилик Эристиин бу романыгар саҥа дьон сайдыыларын, Маарыкчаан уолаттара учуутал Чинарин иитиитинэн бэриниилээх большевик буола үүнэллэрин көрдөрөр. Роман сүрүн идеятынан - Саха Сирин тыйыс усулуобуйатыгар буолбут кырыктаах кыргыһыыны, норуоттар доҕордоһууларын хоһуйуу, ол туһугар геройдуу охсуспут, олохторун биэрбит үтүөкэннээх дьоннору үйэтитии буолар.
Центросибиртан Рыдзинскай этэрээтэ кэлэн Якутскайы ылбыттарыгар, Маарыкчаан дэриэбинэтин биллиилээх дьоно тыаҕа түспүттэрэ. Рыдзинскай этэрээтиттэн куоппут кыһыллар Намылаайы үрэҕинэн, Ламскай тракты тутуһан, Охотскай муоранан Владивостоктуур буолуталаабыттара. Олохтоох милиция начальнига, анархист Мейер, кыһыл ороспуонньуктары тутарга туох баар күүһүн ууруохтааҕын өйдүүрэ. Манна араас баартыйалар сирэй эппиэттээх дьонноро: эсер Егасов, федералист Собачкин, меньшевик Трифонов уо.д.а. баар этилэр.
Коля Манасов партизанскай группаны тэрийэн бүтүн этэрээти өрүһүйэн, атын кыһыл чаастарга холбоһон большевиктарга күүс - күдэх эпсиһэрэ, ону таһынан, дьон болҕомтотун тардар тыллааҕынан эмиэ биллэр этэ. Маарыкчааҥҥа кини курдук санаалаах өссө тэрэпиэһинньик уола Сеня Оноев, политсыльнай Щербань, хохол уола Вячеслав бааллара. Колялаах Сеня, санааларын холбоотоллор эрэ, ханнык да дьыаланы тиһэҕэр тириэрдэллэрэ. Учуутал Чинарин, Дьокуускай духовнай гимназиятыгар үөрэнэ сылдьан революционнай ырыаларын иһин үүрүллэн кэлэн, Маарыкчаан икки кылаастаах оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн ананан, оҕолор ортолоругар үлэлиириттэн дьоллонон, большевистскай үлэтин Маарыкчаантан саҕалаан барарга сананар. Онтон ыла манна большевиктар баар буолбуттара биллэн барар.
Маарыкчааҥҥа сэттэ киһилээх комсомольскай ячейка тэриллэр. Большевиктарга кыайтаран эрэр Маарыкчаан сүҥкэн дьоно, тиһэх күннэрэ чугаһаабытын өйдөөннөр, Савва Собакин салайыытынан Духоборкаҕа мунньахтыыллар. Кини земство үлэтэ өрүттүбэтэҕинэн, Саха сирэ Россияттан тутулуктаах буолуоҕунааҕар Японияттан тутулуктаах буолара ордугун дойҕохтуур. Большевиктар кыаҕырбыттарыгар милиция начальнигын буруйдуур. Сэрии хомунан, этэрээт тэринэн Якутскайга саба түһээри дьаһаныыны тобула сатыы олордохторуна, большевиктар Маарыкчаан бастаахтарын барыларын тутан илдьэн земскэй управа саалатыгар хаайан кэбиһэллэр. Мантан ыла Чинарин дьонноро дэриэбинэ иһигэр бары наадалаах дьаһаллары бэйэлэригэр ылаллар. Коля Манасов, Духоборкатааҕы түмсүүнү үлтүрүппүттэр истэригэр сылдьыбыт буолан, махталга тиксэр. Ийэтэ Кэтэриинэ, дойдутугар Дабааҥҥа саҥа таҥара дьиэтин тутар үлэни тохтотон, оскуола наадалааҕын дьоҥҥо итэҕэтэн эмиэ ситиһиилэнэр.

Бояринскай слободаҕа

Коля Манасов “Кэрэхтээххэ” баран иһэр этэрээти баһылаан истэҕинэ, өстөөхтөр өттүлэриттэн пулеметтар тыастара иһиллэр. Үрүҥнэр бастакы бөҕөргөтүнүүлээх сирдэрин тоҕо астараат, баррикадаларынан уонна сир очурдарынан хаххаланан куоталлар. Дохсун атааканан “Кэрэхтээҕи” былдьаан ылбыт кыһыллар өстөөх олорбут дьиэтигэр эмсэҕэлээбит дьоннорун киллэрэллэр. Коля ыараханнык бааһыран госпитальга сыттаҕына Маруся кыыс көрөн - истэн үтүөрдэр. Учуутал Иван Чинарин дьаһалынан уол олохтоохтор ортолоругар өйдөтөр үлэтин салҕаан, комсомольскай ячейка тэриллэн үлэлээбитинэн барар. Ити кэннэ, аны Бояринскай слободаҕа кэлэн Маарыкчааннар этэрээттэрэ хаайтаран хаалар. Якутскайы кытта сибээс олохтуу үс киһини ыытарга быһаарыналлар, бастатан туран, Иннокентий Харачаевы булаллар. Кини бэйэтэ эрэнэр дьоннорун Ибрагим Хадаевы уонна Николай Баягировы илдьэ айаҥҥа туруналлар. Ити сырыы түмүгэр Якутскайтан Атамалов - Катунскай батальона кэлэн хаайтаран олорбут Маарыкчааннары босхолууллар.
Кыһыллар уонна үрүҥнэр хардарыта сойуолаһыылаах охсуһууларыгар сылдьар Коля Манасов, тоһуурга түбэһэн өстөөхтөр балаҕаннарыгар быраҕыллан сыттаҕына, Акыым уус кыыһа Ира чуолҕан быыһынан бэстилиэт биэрэн эдэр бассабыык босхолоноругар көмөлөһөр. Уол ийэтэ Кэтэриинэ, хайдах кыһалҕалаах кыһыны туораабытын кэпсии олордоҕуна, тыыннаахтыы кэлэрин кэтэспэт да буолан барбыт Колята киирэн кэлэр. Ити курдук, Маарыкчааннар сэриигэ ыыталаабыт уолаттара, кыайыы көтөллөөх дойдуларыгар эргиллэн испиттэрэ.

Пересказала Иванова А. Н.